قریه‌ای از توابع چهل باغتوی پشی
پیشینه و وجه تسمیۀ مردم گزکی
مردم «پشی»، فرزند «الله دین خان پشی» می‌باشد. الله دین، سه فرزند پسر به‌نام‌های؛ «اوته»، «دلَکه» و «خدمت» داشته است. دلکه، پدر چهار فرزند پسر به‌نام‌های؛ «روزی‌خان»، «غازی‌خان»، «پیک» و فرزند چهارم که بدون اولاد از دنیا رفته است، می‌باشد. مردم گزکی، از جملۀ اولادۀ روزی‌خان می‌باشد. حاجی اسحاق‌علی فاضلی، عالم دینی و متنفذ قومی چهل باغتوی پشی که کار شجره‌نویسی را از سال 1345ﻫ.ش شروع کرده است، نقل قول‌هایی را از زبان بزرگان و متفذان قومی سراسر پشی جمع‌آوری کرده و در یکی از یادداشت‌هایش از زبان لعل‌محمد مهتر 113 ساله، مسکونه‌ی علیاد پشی، در سال 1362ﻫ.ش در مورد مردم پشی و اولاده‌ی آن‌ها چنین نگاشته است:
« سال 1362ﻫ.ش، اوج درگیری‌های داخلی بود. قومندان صالحی که اصالتاً از منطقه‌ی «زاولی« بود، در گروه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فعالیت می‌کرد. وی برای گسترش فعالیت‌هایش، در منطقه‌ی «شیرداغ» پایگاه نظامی تأسیس کرده و این نوع فعالیت‌هایش، برای مردم پشی ترس ایجاد کرده بود. مردم پشی، طی نامه‌ای از موسفیدان چهل باغتوی پشی خواسته بودند که برای مشوره، راه حل‌اندیشی و جلوگیری از فعالیت‌های وی به پشی بیایند. ما بعد از دریافت نامه، بیست و یک نفر موسفید و روحانی، بنا به درخواست بزرگان پشی شرکت کرده بودیم. این جلسات، سه شبانه روز دوام پیدا کرد. در حاشیه‌ی این نشست، من [اسحاق‌علی فاضلی]، مرحوم باباعلی قریه‌دار و مرحوم جان‌علی قومندان، برای دید و بازدید، در منطقۀ علیاد پشی نزد لعل‌محمد مهتر که 113 سال سن داشت رفتیم. در کنار سایر صحبت‌ها، از او در مورد فرزندان پشی پرسیدم. او در جواب برایم گفت: «از پشی، سه بچه به‌نام‌های هوته، خدمت و دلکه است. دلکه چهار بچه داشته است که عبارت از سعید محمد و دوست‌علی یک بچه، پیک دوم بچه، گزکی سوم بچه و بچه‌ی دیگرش بدون اولاد فوت کرده است.»
اکنون، فرزندان دلکه نظر به پهنای جغرافیایی پشی، در مناطق مختلف مالستان، جاغوری و ارزگان، به‌صورت پراکنده زندگی می‌کنند، ولی فرزندان روزی‌خان (مردم گزکی) اکثراً در چهل باغتوی پشی، ساکن هستند. این مردم را به‌دلیل این‌که مدتی را در «گزک»، منطقه‌ای در ولایت زابل و هم‌جوار ولسوالی جاغوری بوده است، به این نام مسمی کرده‌اند و در مورد شرح این نام‌گذاری، حاجی اسحاق‌علی فاضلی از زبان ملا خداداد یکی از موسفیدان منطقه‌ی شاه‌جوی قریه میانه، چنین می‌نویسد:
«من خیلی خرد بودم و برادر کلانم می‌گفت:« گزکی‌یو بیرار مو از گزک کوچ آمده و در منطقه‌ی «چشکه» رسیده‌اند، ما می‌رویم که کوچ آن‌ها را بیاوریم.»
مردم گزکی، به رغم دور بودن راه مواصلاتی، در کنار سایر مردم چهل باغتوی پشی، اموات‌شان را در منطقه‌ی ملکک چهل باغتوی پشی دفن می‌کردند و قبرستانی مردم گزکی نیز در آن‌جا وجود داشته که در اثر حوادت و سیلاب‌ها کم کم تخریب شده و بعضی نشانه‌های آن تا هنوز باقی مانده است.
«روند دفن اموات مردم چهل باغتوی پشی در منطقه‌ی آهنکشته به‌دلیل قدامت و اولین قبرستانی، تا سال« سووز آسمو/آسمان سبز» ادامه داشت. روند، این‌گونه بود که صاحب مصیبت، گوسفندی را می‌کشت و آن‌را توته‌توته کرده و برای افرادی که میت را انتقال می‌دادند می‌آورد، تا در مسیر برگشت گرسنه نشوند و دوباره به خانه برگردند. بعد از آمدن سال «سووز آسمو» که قحطی و گرسنگی در بین مردم بی‌داد می‌کرد، تصمیم بر این شد که هر قریه، اموات‌شان را در همان قریۀ مربوطه دفن کنند.» (اسحاق‌علی فاضلی)
بعد از آن مردم گزکی، قبرستانی جدیدی را در منطقه‌ی ازبکه، قریه گزکی اکنون افتتاح کردند و دفن اموات تا سال 1360 ﻫ.ش در این قبرستانی ادامه داشت. بنابر کمبود جای برای دفن اموات، بعد از همان سال، تا اکنون اموات‌شان را در منطقه‌ی «دِه یا دامن» دفن می‌کنند.
جغرافیای قریۀ گزکی
قریه‌ای که فعلاً مردم گزکی در آن زندگی می‌کنند، یکی از قریه‌های پرنفوس و بزرگ چهل باغتوی پشی می‌باشد؛ مساحت این قریه، نظر به نقشۀ گوگل،10.11کیلومتر مربع بدون در نظرگیری منطقه‌ی قبرغه می‌باشد. این قریه، در غرب چهل باغتوی پشی موقعیت داشته و از سه طرف، توسط کوه‌های مرتفع سرخ‌سنگ به بلندی 3911 متر، کوه اوبه به بلندی 3731 متر، کوه قلخ به بلندی 3595 متر و کوه‌های تُغلوغ و کُتل قبرغه به بلندای 3435 متر، محدود شده است؛ اما از طرف شرق با قریه‌های چهارشنبه و تُغلوغ، هم‌مرز می‌باشد. جغرافیای گزکی از جانب شرق، از منطقۀ «پیتو و گیرو» شروع شده، به «نونه، قباغ‌جای و کُتل قبرغه» از جانب غرب، «اِزبکه و دهن‌قول» از جانب شمال و «تای‌راه و للمی» از جانب جنوب، محدود می‌شود. برعلاوۀ این جغرافیا، بخشی از زمین‌های زراعتی این مردم، در منطقۀ «قبرغه» و«سرتاله» نیز موجود می‌باشد و در فصل‌های بهار و تابستان، آن‌جا ییلاق می‌روند.
تقیسمات منطقه‌یی قریۀ گزکی
گزکی از لحاظ موقعیت خانواده‌ها، به مناطق (آغیل)های متعددی تقسیم شده است؛ در این مناطق فعلاَ 150 خانواده زندگی می‌کنند؛ ولی بخش کثیری از این مردم، در مناطق مختلفی چون، پاکستان، ایران، هلمند، هرات وغیره پراکنده‌اند. تقسیمات منطقه‌ای این قریه، به شرح زیر می‌باشد:
- «آغیل اِزبکه»: یکی از مناطق پرنفوس و کلان گزکی است که در شمال قریه‌ی گزکی موقعیت دارد. ازبکه از درون خود به مناطق کوچک‌تری چون: «قوبی»، «قاش‌ایگل»، «بندجوی»، «میره»، «دهن‌قول» و «نونه» تقیسم شده است. ساکنین این آغیل را به‌نام‌های خانواری «اولاد ملک» و «سی و هفت خانه» نیز یاد می‌کنند. از این خانوار به تعداد (38) خانواده، خارج از چهل‌باغتوی پشی زندگی می‌کنند.
- آغیل «ده یا دامو/دامن»: این منطقه، هم‌چنان در قسمت مرکزی و شمالی قریه گزکی واقع شده است. دِه، متشکل از بخش‌های کوچک‌تر دیگری به‌نام‌های «بندجوی» و «قباغ‌جای» نیز می‌باشد. این آغیل را «اولاد قُوبَی» و «چهارده خانه» نیز می‌گویند. از این آغیل به تعداد 65 خانواده در بیرون از گزکی زندگی می‌کنند.
- آغیل «تای‌راه»: این منطقه نیز در قسمت مرکزی و شرقی قریۀ گزکی واقع شده است. بخش‌های کوچک دیگری چون: «ایرمه»، «بندجوی»، «نونه» و «للمی» زیر عنوان همین آغیل می‌باشند. این آغیل بنام «تاته‌گو یا تاتا‌ها» نیز یاد می‌شوند.
- آغیل «گیرو»: گیرو، یکی از مناطق وسیع و پرنفوس قریۀ گزکی و در قسمت جنوب شرقی قریۀ گزکی موقعیت دارد. گیرو، از بخش‌های کوچک‌تر دیگری چون: «گیروی پایین» و «گیروی بالا» تشکیل شده است. در گذشته و اکنون آن‌ها را بنام «اولاد یاری» نیز یاد می‌کنند؛ اما لازم به ذکر است که بعضی خانواده‌هایی از قریۀ قلدی و اولادۀ مُرجم نیز در این آغیل زمین‌های زرخرید داشته در قسمت «شاه خلیل» و «گیروی بالا» زندگی می‌کنند.
- آغیل «پیتو» منطقه‌ای در قسمت شمال شرق قریۀ گزکی و نزدیک به قریۀ چهارشنبی و تغلوغ است. بخشی از ساکنین آن در آغیل گیرو و متباقی در آغیل «پیتو» زندگی می‌کنند. آن‌ها را بنام «اولاد مُرجم» نیز یاد می‌کنند. اولادۀ مرجم، یکی از متفرق‌ترین خانواده‌های گزکی است که در نقاط مختلف جهان پراکنده هستند و تعداد آن‌ها به 200 خانواده می‌رسند.
شخصیت‌های تأثیرگذار گزکی
از جمع متنفذین و موسفیدان، می‌توان از؛ محمدجمعه، ارباب (جَمَی ارباب) خدابخش زوار، حیدر قریه‌دار، محمدایوب زوار، اسحاق‌علی ارباب، عوض‌علی ناییک، ملابوستان‌علی، حسین‌علی پغمانی، ملاآلو، بوستان‌علی سیاه قاش، حاجی علی‌شیر، محمدجمعه سیاه قاش، محمد‌عطاء، ملاعلی‌جان، عزیز زوار، خلیفه رحمت، احمدعلی معروف به پدر شیرو، نجف زوار، علی بابا، ملا غلام‌رضا، عوض‌علی قومندان، موسی زوار، قربان‌علی کریمی، وکیل احسانی، داکتر غلام‌حیدر جعفری، جویا و غیره.
از شخصیت‌های نظامی؛ حسین‌علی چمران، (به مدخل حسین علی چمران مراجعه شود) رمضان‌علی عارفی، علی‌عطا صوفی، (به مدخل صوفی عطا مراجعه شود) محمدموسی مرادی، اسدالله عباسی ولد قربان‌علی، شیخ علی‌بابا حسینی، اسحاق‌علی، علی‌خان ارباب، محمدعلی توریس و در جمع روحانیون، ملا محمدعلی، ملاحسین، اسحاق‌علی فاضلی و نورالله افضلی و از جمع دانش‌آموخته‌ها از؛ نورالله افضلی، موسی‌خان جَمَی‌زاده، علی‌شاه آرمان، محمدشریف رضایی، محمدشریف گوهری، محمدامان فرهمند، احمدشاه احمدی، محمدجاوید حسینی، لایق‌شاه حسینی، میرزاحسین معرفت، مبارک‌شاه همراز، محمدآصف شفایی، محمدحسین گوهری، عصمت‌الله گوهری، محمدحسن گوهری، محمدرضا گوهری، محمدبشیر رضایی، لطیفه حسینی، سکینه ایوبی، مرضیه محمدی، شمس‌گل حسینی، مصطفی حسینی، رحمت‌الله باقریان، شکرالله احمدی، محمدشاه حسینی، محمدعلی همدم، محمدیاسین رضایی، سیف الله احمدی، طاهره محمدی، خاتمه نجفی و غیره نام برد.
اوضاع اقتصادی گزکی
اقتصاد مردم گزکی، مانند اکثریت مردم چهل باغتوی پشی و جاغوری، متکی به زمین‌داری، دام‌داری و بیشتر سفرهای خارجی می‌باشد. مردم، از طریق پرورش حیوانات، کشت انواع حبوبات، پرورش درختان میوه‌دار، نجاری، معماری، آهن‌گری، خیاطی و غیره تأمین معیشت می‌کنند؛ اما با گسترش فرهنگ شهرنشینی و رشد جمعیت، یکی از منابع تأمین زندگی اقتصادی مردم را کار در بیرون از افغانستان و نهادهای دولتی و بین‌المللی در شهرهای افغانستان، خصوصاً کابل تشکیل می‌دهد.
اوضاع فرهنگی
اوضاع فرهنگی مردم گزکی، متأثر از فرهنگ عمومی «هزارگی» و «فارسی» است. مردم این قریه، همگی به زبان فارسی با گویش «هزارگی» صحبت می‌کنند. دین آن‌ها اسلام و همگی پیرو مذهب شیعۀ دوازده‌امامی هستند. مناسک و مراسم محرم، عید نوروز، عید فطر و عید قربان را هر سال برگزار می‌کنند.
از کهن‌ترین رسومی که در بین مردم هنوز باقی مانده‌اند، فرهنگ «شاهنامه‌خوانی»، «حمله‌خوانی» و «جام‌گیتی‌خوانی» بوده[ معروف‌ترین حمله‌خوان و شاهنامه‌خوان قریه‌ی گزکی مرحومین هریک قربان‌علی معروف به (بابه غریب) و ملا غلام‌رضا بودند] برگزاری مراسم «چهارده‌فال» در نزد زنان، نشانه‌زنی یا «گیرک» در نزد مردان، «توپ‌دنده، والیبال و فوتبال» در نزد جوانان، «کورمک‌چورمک» در نزد کودکان و «عروس‌بازی» در نزد دختران می‌باشد. سالانه، نذرهای گوناگونی به‌نام‌های «نذر بی‌بی»، «نذر دوازده‌امام»، «نذر بندآب»، «نذر شاه خلیل»، «نذر اموات» وغیره را برگزار می‌کنند. اکثریت این نذرها، در فصل بهار و تابستان، برگزار می‌شوند. مهم‌ترین و شیرین‌ترین سرگرمی‌ها، در زمستان‌های سرد گزکی، شنیدن خاطرات دورۀ عسکری بزرگ‌سالان، قصه‌ها، سرگذشت‌ها، نصایح، ضرب‌المثل‌ها، چیستان‌ها توسط کودکان می‌باشد. مراسم خوشی چون؛ تولد نوزاد، عروسی، فراغت تحصیلی، دست‌آوردهای علمی وغیره با شوق تمام برگزار شده و روزی که کودک برای اولین بار به مکتب می‌رود، از طرف خانواده به عنوان تبریکی و نذری غذا و یا قُرص نان روغنی، پخته شده و بین مردم قریه و آغیل تقسیم می‌شود و بعد، کودک را از زیر قرآن گذشتانده و با دعا و صلوات توسط بزرگ خانواده، به طرف مکتب بدرقه می‌شود.
مردم این قریه، برای ایجاد سهولت در روابط فرهنگی، مذهبی و اجتماعی، مراکز فرهنگی زیادی را بناء نهاده است که عبارت اند از:
الف: اولین مسجد، در سال 1342 ﻫ.ش به امر «غفارخان» ولسوال مالستان، در قریۀ گزکی بناء گذاشته شد که به‌نام «مسجد غفاری« یاد می‌شد. (نگاه شود به مدخل شیخ محمد شریف)
ب: مسجد ایرمه در سال 1346 ﻫ.ش، در منطقۀ ایرمه، منطقۀ مرزی قریۀ گزکی و چهارشنبی اساس گذاشته شد.
ج: مسجد عمومی قریۀ گزکی: بنابر تراکم نفوس قریۀ گزکی و چهارشنبه، در سال 1360 ﻫ.ش، مسجد عمومی در منطقۀ «دامو/دامن» با وقف زمین توسط عوض‌علی ناییک، توسط اسحاق‌علی فاضلی تهداب‌گذاری گردیده و بعدها، یک باب کتاب‌خانه به کمک محمدابراهیم حلیمی، باقی خییرین و مسافرین مقیم ایران و کشورهای دیگر، در کنار این مسجد بناء گذاشته شد. از زمان اساس‌گذاری تاکنون، سه بار مسجد گزکی ترمیم و نوسازی شده است که بار دوم آن در سال 1385 و بار سوم آن در سال 1402 ﻫ.ش با هزینه‌ی بالغ بر 90 لک افغانی، با کمک خییرین قریه‌ی گزکی و خییرین بیرون از گزکی، در دو منزل، به‌صورت پخته و اساسی با سرپرستی جمعی از موسفیدان قریه‌ی گزکی، بناء گذاشته شده است.
د: مسجد گیرو: به دلیل دور بودن منطقۀ گیرو از مسجد عمومی، آن‌ها مسجد کوچکی را در سال 1360 ﻫ.ش در قریۀ گیرو اساس گذاشتند، اما قبل از ساختن بنای جدید برا ی این مسجد، مسجد کوچک دیگری در گیروی بالا و در کنار خانه‌ی حاجی اسحاق‌علی فاضلی که قدامت آن بیشتر می‌باشد، وجود داشت.
ﻫ. مسجد نونه: این مسجد نیز نظر به ضرورت مردم سه قریه (گزکی، چهارشنبی و تغلوغ) در منطقۀ «نونه» در سال 1382 ﻫ.ش اعمار گردیده و مناطق (قورغو، دغی، بند جوی و نونه) از آن به‌عنوان مجتمع فرهنگی و دینی استفاده می‌کنند.
بر علاوۀ مساجد و مراکز دینی، مردم این قریه در هماهنگی با اهالی قریه‌های چهارشنبی و تغلوغ، مکتب متوسطۀ اندیشه را تأسیس کرده‌اند. این مکتب، با داشتن 500 دانش‌آموز دختر و پسر، دوازده نفر کادر اداری رسمی و غیر رسمی فعالیت دارد.
زیارت‌ها و اماکن تفریحی گزکی
قریه‌ی گزکی به لحاظ زیبایی، منطقه‌ی سرسبز، خوش آب و هوا و حاصل‌خیز می‌باشد. موجودیت آب‌های نسبتاً بیشتر از سایر مناطق چهل باغتوی پشی و محاط بودن آن به کوه‌های مرتفع، به زیبایی آن افزوده و به همین خاطر می‌توان گفت که اکثریت مناطق آن دیدنی می‌باشد، اما در بین مردم، مناطق «سرتاله و چشمه‌ی آب یخ آن، تپه‌های نونه، مزار شاه خلیل، مزار دوازده امام، مزار خواجه امت، مزار زرسنگ وغیره محبوبیت بیشتر دارند. بر علاوه‌ی این مناطق، کوه‌ها مرتفع سرخ سنگ و «خارزری» برای سفرهای تفریحی و شکاری، علاقه‌مندان زیادی دارد، ولی در این اواخر به دلیل نبود حیوانات مورد شکار و رجوع بیشتر مردم به شهرها، از محبوبیت آن کمی کاسته شده است.
گردآورندگان: محمدامان فرهمند، نورالله افضلی، علی‌شاه آرمان، محمدابراهیم حلیمی، محمدشریف گوهری.
ویرایش: نادرشاه نظری، 6 آگوست 2023
