گذری به تاریخ معاملات و تعاملات منطقه
تقسیمات ارضی میان چهل باغتوی پشی، چهل باغتوی اوقی، جاشه و مَولداد ایبدی، راهدره، قلا و اینطرف جلگه که از کوتل شامصور سرچشمه می‌گیرد الی منطقه قوچ‌انغی؛ مربوط پشی بوده است. مانند تالاب راهدره که تا پسین‌ها جزیی ازعلفچرهای اهالی زنگی شمرده می‌شده. از جمله جاشه، کمنگر و غیره مربوط طایفه خوجینه پشی بوده است . ایبدی جزئی از علفچری‌های قومای میسه به‌حساب می‌آمده است.
در قسمت ترک کردن قوم خوجینه از منطقه مذکور، قبلا گزارشی شایع شده بود که نیاز به بازگو کردن نیست. اما در رابطه با اینکه قوم گزکی چرا گزکی خوانده می‌شود، بهتر است کمی توضیح داده شود تا برای نسل آینده واضح‌تر باشد. چنانکه قبلا ذکر شد، مردم پشی در منطقه گزگ، تاناچوب و خاک ایران (یا خاکیران) ساکن بوده و به‌مرور زمان در مناطق فعلی متوطن گردیده‌اند.
بقول نیاکان ما، پس از کوچ کردن فرزندان «دلکه»، «خدمت»، «رحیم داد» و«پیروز» که از مادر واحد می‌باشد، بنام «کلوزایده» معروف است. اولاد گزکی به‌عنوان میراث‌داران پشی، در گزک باقی می‌ماند، اما بخاطر که منطقه گزک، از آب و هوای مناسب برخوردار نبوده است، در فصل تابستان و بهار بسیار کسالت آور بوده که موجب مرگ و میر بچه‌های خوردسال می‌شده است. بعد از مدتی، برادران گزکی که خوردگ زایده شمرده می‌شده نیز عزم خروج از منطقه گزگ را کرده‌اند که بلادرنگ در مناطق غجور و گمباد ساکن می‌شوند. آنها چند سالی را در آنجا می‌ماند که از طرف اهالی منطقه؛ به‌صورت رضامندانه، مجاز می‌یابند همانجا زندگی کنند. اما آنها در آنجا رغبت نشان نمی‌‌دهند. زیرا هوای سرد و لطیف چهل باغتوی پشی در آنطرف کوتل و پیوستن به اکثریت، برای آنها خوش‌آیند بود. در نهایت آنها از منطقه «لوده»، مشرف به ملکک سر در می‌آورند که خبر آمدن شان به‌گوش قبلی‌ها می‌رسد.
در رابطه به‌همین قضیه، اهالی چهل‌باغتوی پشی و آنطرف کوتل، وارد گفتگو و مشورت می‌شوند. در نتیجه در صدد تقسیم برادران گزکی برآمده آنها را در جای‌جای از قلمرو پشی امروزی اسکان می‌دهند.
در رابطه با مهاجرت مردمان پشی از جنوب به‌سمت شمال، دلایل زیاد وجود داشته و یکی ازین دلایل مهم و پراهمیت، قبر «سید اُمت» (سعید احمد یا سعید محمد) و «دوست علی»، فرزندان دلکه و پدر کلان‌های مردمان چهل باغتوی پشی و پییک، در منطقه گنباد (گنبد) از مربوطات قریه بابه موقعیت دارد. قبر این‌دو بزرگوار دارای گنبد/گمبز بارگاه بوده و اخیراً هم مرحوم حاج خادم حسین قلدی، مزار دوست علی باکل را مرمت نموده است.
علاوه بر این، مقبره اولی خان، مسما به بابای ولی که به ادعای اغلب، پدر کلان چهار دسته جاغوری می‌باشد؛ در قندهار آرمیده است. مدفن بابا چوپان که سر سلسله خوانین قلندر می‌باشد، در منطقه گرشگ از توابغ ولایت هلمند می‌باشد. اما از قبر پاشاخان، معروف به پشی بابا، معلومات دقیق در دست نیست. اما مرحوم عبدل ارباب مدگ، اصرار می‌داشت که مزار ایشان در خاک ایران بوده است. (اصطلاح خاک ایران، از نظر یادداشت‌های محمد جمعه نورگ این است، زمانی که سپاه ایرانی‌ها ازین منطقه عبور می‌کرده، با توبره‌های شان خاکی از زمین برداشته و در جایی انداخته که تبدیل به تپه کوچکی شده است. از آن خاطر این منطقه را خاک ایران گذاشته است. چنانکه در منطقه قلات چنین تپه خاکی می‌بینیم. اینکه لشکریان قدیم برای اعلام جنگ دست به این اقدامات می‌زدند، نوعی آرایش قوا بوده و ازین خاطر می‌گفت اگر قبول نکنید، خاک تانرا در توبره می‌بریم. درین اواخر حکومت حامد کرزی نام خاک ایران را به خاک افغان تغییر داد. اما بقول فاضل کیانی، نام واقعی خاک ایران، خاکیران بوده است. ن. نظری)
علاوه براین، مرحوم جمعه مهتر معتقد بود که باباچوپان، اول خان (بابا ولی) و پاشاخان، هرکدام یکی از روسای ایل خانان مغول بوده و آثار قلمی نشان می‌دهد که حاکمیت آنها قلمرو وادی هلمند و ارغنداب بوده است. باباچوپان فرزند ارغون خان و اولی خان و پاشا خان هردو از نوادگان سطلان محمد، معروف به خدابنده و هلاکو خان می‌باشند. بگفته آنان، ارغندآب نیز برگرفته از نام ارغون‌خان بوده است.
پیش از ورود مردمان جاغوری و پشی (در مناطق فعلی جاغوری و پشی»، مردمان «گورکه»، «کشمیری» و «دای فولاد» می‌زیسته‌اند که در اثر اختلاط، تعامل و یا مهاجرت دیگر اقوام، اکنون طایفه‌ای بنام گورکه وجود خارجی ندارد.
روی‌همرفته، برادران گزکی پشی، جزیی از خوردگ زایی‌های پشی بوده و بابا پشی تا آخر عمر با این‌ها زندگی می‌کرده است.
منابع: یاد داشت‌های محمد جمعه نورگ، روایت درین یاداشت، عبدل ارباب مدگ، جمعه مهتر و دیگر موی سفیدان منطقه.
تهیه و تدارک منابع: حنیف کارگر
اصلاح و ویرایش: نادرشاه نظری، 19 می2023
