جنگ مقاومت و تنش‌های داخلی
پس از سقوط ولسوالی جاغوری و مالستان در خزان سال 1358، بخش عمده هزارجات، بدون حکومت مرکزی اداره می‌شد و به‌شکل غیر رسمی، عملاً وارد مناسبات خودمختاری محلی گردید. گروه‌های جهادی و نیروهای مسلح مقاومت، از اوایل سال‌های 1360، کم‌کم ظهور کردند و جنگ‌های داخلی آغاز یافت.
در چهل باغتوی پشی، چندین گروه مسلح جهادی فعالیت می‌کردند. شورای اتقاق انقلاب اسلامی افغانستان، نهضت اسلامی افغانستان، سازمان نصر افغانستان، حزب اسلامی افغانستان، حرکت اسلامی افغانستان و تعدادی از گروه‌های چپ که به‌صورت غیر علنی در قالب دیگر سازمان‌ها فعالیت داشتند. مثلاً سازمان رهایی افغانستان، در پوشش حزب اسلامی گلبدین، علیه روسها می‌رزمیدند. دیگر دسته‌های مائوئیستی مثل سرخا، ساما، ساوو، هسته انقلابی کمونیست‌های افغانستان، اتحاد راه زحمتکش، حزب کمونیست افغانستان، (م ل م) هم در درون حزب اسلامی و هم در دیگر سازمان‌های مسلح، به‌صورت پراکنده فعال بودند.
افراد فعال و نیمه فعال این سازمان‌های مخفی، از جمله انجنیر موسی خان، معلم زمان که هردو به‌شکل مقطعی و در اوایل کودتای هفت ثور فعال بودند و به این جرم زندانی شدند. اسحاق‌علی خَلَو یعقوبی که در نهضت اسلامی بود و در جنگ با حزب اسلامی در بابه کشته شد. مامور رئوف نوید، شوهر فعلی سیماسر که همراه سیماسمر در سازمان رهایی فعال بودند. محمد شریف گلستانی که اول در سازمان رهایی و بعداً در شاخه انشعابی اتحاد راه زحمتکش پیوست. نادرشاه نظری، امیر محمد بابایی، مدیر ابراهیم خانو، معلم اسحاق شاه‌جوی، معلم عبدالخالق علی‌زاده، معلم جان علی رحیمی و غیره که به‌شکل دوره‌ای و موقتی درین سازمان‌ها، به‌عنوان اعضا و هواداران این گروپ‌ها ایفای نقش کرده‌اند.
چون این دسته‌های سیاسی ایدئولوژیک، در سطح کل افغانستان، بیش از حد دچار اختلافات درونی و بحران سیاسی تشکیلاتی شدند، در سطح چهل باغتوی پشی نیز کار سازمانی شایانی نتوانستند انجام بدهند و صرفاً به فعالیت‌ها مطالعاتی بسنده کردند. هرچند که نیروهای چپ، در درون اتحادیه مجاهدین اسلامی و تنظیمی‌ها، قدرت و نفوذ زیادی داشتند، چون خودشان فاقد تشکیلات مستقل بودند، سرانجام همه متلاشی و پراکنده شدند.
آغاز جنگ‌های داخلی
اولین جنگ داخلی در جاغوری از زمستان 1361 بوقوع پیوست که منجر به شکست تنظیمی‌ها در جاغوری گردید. تنظیمی‌ها، تحت پوشش اتحادیه مجاهدین اسلامی در جاغوری و بخش‌هایی از هزارجات فعالیت می‌کردند که رئیس آن عبدالحسین مقصودی بود. این اتحادیه، پس از کودتای هفت ثور 1357 و تشکیل گروه‌های جهادی در پاکستان، اعلام موجودیت کرد.
اصطلاح تنظیمی‌ها به اتحادیه مجاهدین اسلامی، ازین خاطر استفاده می‌شد که برخی از شخصیت‌های سیاسی، اتحادیه مجاهدین را افرادی تشکیل می‌دادند که در تنظیم نسل نو هزاره نیز عضویت داشتند. مثل حاجی برکت، غلام علی حیدری، حسین‌علی یوسفی و غیره. اما «تنظیم نسل نو هزاره» در کویته پاکستان در ۱۳۵۱تشکیل گردیده بود. ترکیب شخصیت‌هایی که عضو اتحادیه مجاهدین اسلامی افغانستان بودند، شامل تنظیمی‌های نسل نو هزاره و اشخاصِ گروهای مخفی مثل سازمان رهایی، سرخا، ساما و دیگر گروه‌های چپی بودند.
بدستور شورای روحانیت جاغوری، چندین گروه مسلح و جمعی از نیروهای مردمی، علیه تنظیمی‌ها در سنگماشه یورش بردند و توانستند پایگاه‌های آنان را در جاغوری از میان بردارند. برخی از آنان مثل علی‌مدد خان سنگماشه و هاشم آلو از هیچه کشته شدند و متباقی در پاکستان گریختند.
شورای روحانیت جاغوری، پس از شکست اتحادیه مجاهدین، به مناطق پشتون‌نشین و سنی‌ها، اعلامیه صادر کرده و فتوا دادند که تنظیمی‌های شعله‌ای را هر کجا یافتید بکشید. از تمامی افراد سرشناش این گروه، منجمله عبدالحسین مقصودی نیز نام برده است. مقصودی بعداً عضو شورای مرکزی حزب وحدت شد که همراه آقای مزاری از غرب کابل به مقصد پاکستان خارج شدند. مقصودی به چنگ طالبان نیامد، ولی آقای مزاری توسط طالبان گرفتار شد. (سند اعلامیه شورای روحانیت جاغوری درین دانشنامه درج است)
گروه‌هایی که علیه تنظیمی‌ها جنگیدند، عبارت بودند از سازمان نصر افغانستان، نهضت اسلامی افغانستان، حرکت اسلامی افغانستان، جنبش اسلامی افغانستان که در اعلامیه اسامی این گروه‌ها به‌شمول آقای اسحاق فیاض، والی جاغوری، ذکر شده است.
از چهل‌باغتوی پشی نیز تمامی گروه‌ها درین جنگ شرکت کردند. در آنزمان حرکت اسلامی هنوز در چهل‌باغتوی پشی نفوذ نکرده بود، اما سازمان نصر افغانستان و نهضت اسلامی بودند. برخی از متنفذین محلی و ارباب‌ها نیز در بسیج عمومی علیه تنظیمی‌ها نقش مهمی بازی کرده مردم را بسیج کردند. نگارنده و آقای رشید نجفی؛ ناظر بودیم که تعداد شصت نفر از چهل باغتوی پشی درین جنگ شرکت کردند. افرادِ مشهوری را که از چهل‌باغتوی پشی به‌یاد داریم، عبارت بودند از، ملااسحاق فاضلی سرناوه، چمن علی مهتر، استاچمن مدگ، علی‌مدد ارباب گندو، پیوند علی معروف به غباری و دیگر افرادِ مربوط به اعضای گروه‌ها.
از هواداران تنظیمی‌ها در چهل‌باغتوی پشی زیاد بودند، اما از سران آنها می‌توان مامور سلمان، مدیر انور، محمد ابراهیم آهنکشته، ملامحمد عوض جوهری، و برخی دیگر را بر شمرد که پس از شکست تنظیمی‌ها در سنگماشه، جریمه‌های سنگینی پرداختند.
جنگ‌های داخلی دیگری که پس از آن در جاغوری و مالستان ترویج یافت، جنگ میان نهضت اسلامی و پاسداران جهاد اسلامی آغاز یافت. حزب نهضت اسلامی افغانستان توسط سید علی احسانی و علی یاور افتخاری تشکیل شد. احسانی در سال 1365، وقتی از ایران به‌طرف افغانستان با یک کاروان اسلحه می‌آمد، در منطقه آب هریرود توسط دولت کشته می‌شود.
بنیانگذار پاسداران جهاد اسلامی، مشهور به سپاه، محمد اکبری بود که این حزب در 1368 به حزب وحدت پیوست. از فعالان نهضت اسلامی در جاغوری غلام سخی واثق بود و آقای حسین علی چمران، برادرش رمضان عارفی و خادم زوار در چهل باغتوی پشی، بعنوان بزرگان نظامی نهضت بودند.
سپاه در چهل باغتوی پشی نفوذ نداشت؛ اما حکیم نیازی در چهل باغتوی اوقی، بعنوان قوماندان نظامی سپاه فعال بود. ایشان چند بار از طُرق مختلف می‌خواست سپاه را در چهل باغتوی پشی مستقر کند که توسط مردم محل عقب زده شد. یک بار در 1364ش، که همراه صالحی ارزگان در چهل باغتوی پشی آمدند و بار دیگر در سال 1367ش، که جنگ میان سپاه و حزب اسلامی در چهل باغتوی اوقی بود. بار اول آقای صالحی توسط مردم مورد لت و کوب قرار گرفته از منطقه بیرون شدند و حکیم نیازی همراه بعضی دیگر از نظامیان سپاه فرار کردند. (حسن رضایی، از بنیانگذاران کنفرانس کنگره ملی هزاره که در آنزمان قوماندان سپاه بود، همراه صالحی و حکیم نیازی در چهل باغتوی پشی آمده بودند که به‌گفته خودش، پس از لت و کوب صالحی، از صحنه فرار کرد. گفتگوی ن. نظری با حسن رضایی، 28 آگوست 2022)
پس از اخراج صالحی و نیازی از منطقه، کسانی که زمینه آوردن صالحی را در چهل باغتوی پشی فراهم کرده بودند توسط نظامیان نهضتی تا حدودی تنبیه شدند. معلم زمان رحیمی، نواب خان شاه جوی، باشی اخترمحمد میانه، از جمله افرادی شناخته شدند که از صالحی و نیازی دعوت کرده بودند تا سپاه را در چهل باغتوی پشی مستقر کنند. حسین بخش بیرگیت از ماله و علی بابا ارباب از میسه نیز حامیان صالحی بودند.
بگفته معلم زمان رحیمی، این طرح از جانب چپی‌ها بوده که معلم زمان از آن حمایت کرده است. هدف آنان از میان برداشتن سلطه ارباب‌ها در منطقه و تقویت نیروهای چپ توسط سپاه صالحی بوده است. (حنیف کارگر از قول معلم زمان رحیمی)
بار دوم که جنگ میان حزب اسلامی و سپاه در منطقه چهل باغتوی اوقی درگرفته بود، سپاه نیروهایش را برای تعقیب آخوند سلمان قوماندان حزب اسلامی چهل باغتوی اوقی، وارد چهل باغتوی پشی کرد که منجر به کشته شدن دونفر و عقب‌نشینی سپاه گردید. جنازه‌های این دونفر که گفته می‌شد از سپاه لومان و داله امبلاغ بودند، در مسجد مدگ انتقال داده شد و موجب وحشت زنان و کودکان گردید.
آخوند سلمان در درون حزب اسلامی با نیروهای چپ نیز در حال تنش و درگیری بود. از جمله مامور احمد پاتو را در سال 1370ش، همراه واثق لومان ترور کردند. آخوند سلمان چهل باغتوی اوقی، مربوط به حزب اسلامی، همراه قوماندان واثق لومان نهضتی، در یک جلسه‌ای تصمیم می‌گیرند مامور احمد را از سرِ راه شان بردارند. راز این جلسه درز می‌کند و حکیم نیازی چهل باغتوی اوقی در تابستان 1371ش، به معلم ناظر خبر می‌دهد که واثق لومان می‌خواهد مامور احمد را بکشد. معلم ناظر فوری حرکت کرده پیام را به مامور احمد در خانه‌اش در پاتو می‌رساند. مامور احمد می‌گوید که این راپور از طرف نیازی توسط شخص دیگر نیز رسیده است. (معلم ناظر عباسی، 2023)
معلم ناظر شب در خانه مامور احمد می‌ماند و فردایش ماموراحمد ناظر عباسی را تا تیلوم بدرقه می‌کند و قرار می‌گذارد هفته بعدی در تینه هیچه جلسه داشته باشند و درین جلسه تصمیم بگیرند که ماموراحمد را بخاطر حفظ جانش به پاکستان بفرستند.
هفته بعد مدیر خانو از چهل باغتوی پشی و معلم ناظر عباسی به تینه هیچه می‌رسند. خانو و عباسی نظامیان را بر سر تپه میان هیچه و تیلوم می‌بینند و چون این دونفر مسلح نبودند، نظامیان مزاحمت نمی‌کنند. سرانجام همگی به جلسه می‌آیند ولی چون مامور احمد نمی‌رسد، جلسه لغوه می‌شود. فردایش خانو و عباسی به بازار بابه می‌آیند که با استاجمعه، پدر ببری سر می‌خورند. استاجمعه به خانو و عباسی می‌گوید که خبر شدید دیروز مامور احمد را کشتند. معلم عباسی فوری به سنگماشه می‌رود و توسط خط به سیماسمر اطلاع می‌دهد که مامور احمد کشته شد.
طبق گزارش حکیم نیازی؛ واثق لومان و آخوند سلمان هردو تصمیم می‌گیرند مامور احمد را به قتل برساند، اما توسط نظامیان حزب اسلامی کشته می‌شود. معلم ناظر می‌گوید که چون جلسه سری بود، احتمال افشای جلسه فقط توسط یک شخص (محمد ابراهیم مدیرخانو) صورت گرفته باشد. زیرا مدیرخانو قرار بود درین جلسه سی‌هزار کلدار پول امانت مکتب را به مامور احمد بپردازد. (ناظر عباسی)
اما پس از ترور مامور احمد، ایوب هیچه به برادر مامور احمد گفته بود که در تشییع جنازه مامور احمد، بر آخوند سلمان فیر می‌کند، ولی برادر مامور احمد او را منع کرده بود.
بار دیگر ایوب هیچه با گروپ‌اش به انتقام خون مامور احمد، آخوند سلمان را که در غوغه مهمان بود کمین می‌کند، ولی آخوند سلمان پیش‌گیری کرده یک گروپ نفر را از پشت کوه روان می‌کند. وقتی نظامیان ایوب هیچه بر آخوندسلمان حمله می‌کند، گروپ دیگری آخوند سلمان از سرِ کوه بر ایوب حمله کرده آنان را محاصره می‌کند. درین درگیری ایوب هیچه و یک نفر نظامی‌اش زخمی شده متواری می‌گردد. گروپ آخوند سلمان خانه ایوب هیچه را چور می‌کند و ایوب برای درمان به کویته می‌آید. (مصاحبه با معلم ناظر عباسی،29 آپریل 2023)
ازینگونه تنش‌ها و درگیری‌های درون حزبی در بدنه تشکیلات حزب اسلامی و جناح چپ وجود داشت که به‌عنوان نمونه ذکر کردم.
چهره‌های نظامی چهل باغتوی پشی که در گروه‌های جهادی به‌صورت دوامدار فعال بودند:
- حسین علی چمران، قوماندان عمومی نهضت اسلامی در سطح کل پشی.
- رمضان عارفی برادر چمران، از قوماندان نهضت در چهل باغتوی پشی.
- خادم زوار، فعال نظامی نهضت اسلامی در چهل باغتوی پشی.
- باشی قادربخش، قوماندان نظامی حرکت اسلامی در چهل باغتوی پشی.
- جان علی قوماندان، فرمانده نظامی نهضت در چهل باغتوی پشی.
- شاه حسین یعقوبی، فعال نظامی نهضت در چهل باغتوی پشی.
- غلام حیدر، قوماندان حزب اسلامی در چهل باغتوی پشی.
- نوروز علی مجاهد، از سازمان نصر، فعال نظامی در چهل باغتوی پشی.
- عزیز میرزایی، فعال نظامی سازمان نصر در چهل باغتوی پشی.
- خالق‌داد حسنی، قوماندان نظامی سازمان نصر در چهل باغتوی پشی.
- صوفی اختر ولد نوروز علی، فعال نظامی حزب اسلامی در چهل باغتوی پشی.
- عبدالعلی علی‌زاده، فعال نظامی حرکت اسلامی در چهل باغتوی پشی.
- گردی شاه ولد هاشم، فعال نظامی نهضت در چهل باغتوی پشی.
- رمضان ولد هاشم، فعال نظامی نهضت در چهل باغتوی پشی.
- اقبال پیکار ولد محمد موسی، فعال نظامی نهضت در چهل باغتوی پشی.
قربانیان جنگ‌های مقاومت و جنگ‌های داخلی در چهل باغتوی پشی
- سخی‌داد ولد حاجی ابراهیم مدگ، در جنگ ولسوالی سنگماشه، در خزان سال 1358 کشته شد.
- صوفی علی‌عطا، در جنگ علیه روسها، در سال 1365 کشته شد.
- علی شاه ولد هاشم، در جنگ علیه روسها کشته شد.
جنگ داخلی هم چنان مدام از مردم قربانی می‌گرفت و برخی از خانواده‌ها را داغدار می‌کرد. از جمله در سال 1366، جنگ میان نهضتی‌ها و حزب اسلامی، در مناطق مختلف پشی آغاز یافت که شش ماه و یکسال بطول انجامید. چندین بار نظامیان حزب اسلامی چهل باغتوی پشی، از خانه‌های شان آواره می‌شدند و در پایگاه پاتوی حزب اسلامی مستقر می‌شدند.
اشخاصی که از چهل باغتوی پشی در جنگ‌های داخلی کشته شدند، قرار ذیل است:
- علی خان ولد محمد الله اوقی، اسحاق علی خلو ولد حاجی عوض کمر، شاه حسین ولد حاجی عوض کمر، عبدالطیف ولد ملاصادق از آهنکشته، حکیم ولد موسی جان گوشپره، اسدالله ولد قادر، عزیز الله ولد باقر از سرناوه، رمضان علی عارفی، عارف حسنی.
برخی از شخصیت‌های نظامی چهل باغتوی پشی که ترور شدند:
- چمران توسط عرفانی جاغوری، درغارالو سنگماشه، در بهار 1371 ترور شد.
- مدیر انور بتاریخ ۲۲ سرطان 1371 توسط افراد ناشناس، همراه سه عضو فامیلش در خانه شان ترور شدند. (مراجعه شود به مدخل محمد شریف گلستانی)
- چمن علی ولد محمد نبی از روشنک، توسط پناه ولد غلام حسین از قریه میانه، بر اثر فیر اشتباهی کشته شد. (پناه در 2017 در استرالیا دست به خودکشی زد. مراجعه شود به مدخل ماجرای پناه)
- عوض خوجئین در سال 1367 توسط نهضتی‌ها در خانه‌اش کشته شد.
- انورعلی ولد باباعلی، از قریه مدگ در کابل توسط افراد ناشناس ترور شد.
- محمد شریف ولد خدانظر، محمد رفیق ولد خدانظر و محمد عزیز ولد رضابخش به اتهام قتل مدیر انور ابتدا مورد بازجویی قرار گرفتند. وقتی هیچ اسناد و مدارک جرم از ایشان بدست نیامد، بنا به فتوای شرعی که وارث مقتول به قرآن قسم خورد، حکم اعدام شان صادر شدند. (مراجعه شود به مدخل محمد شریف گلستانی)
- محمد علی ولد رمضان علی نورگ، بعنوان افسر اردوی ملی در غزنی توسط طالبان کشته شد.
- رمضان علی ولد باباعلی، در قرارگاه ولیعصر قابجوی، توسط نهضتی‌ها لت و کوب شده و پس از مدتی بر اثر این شکنجه، در خانه‌اش جان داد.
- احمد علی طوفان ولد محمد الله نورگ، قادرشاه ولد چمن شان، از چهار شنبه، عبدالخالق ولد ناصر، رحمت الله ولد خالق داد، محمد شریف ولد بوستان، نعمت ولد محمد شاه، علی محمد ولد محمد نظیر، محمد علی ولد اسحاق و غیره، بعنوان سربازان اربکی در جریان جنگ‌های دولت در خاکیران توسط طالبان کشته شدند.
منابع: رشید نجفی، ناظر عباسی، سرور صالحی، حکیم حسینی.
تحقیق و جمع‌آوری: نادرشاه نظری، 14 جنوری 2023
گلستانی محمدشریف 1346
