هنرِ دست‌دوزی

• هنرِ دست‌دوزی

پژوهشی در هنرخامک‌دوزی

هنر دست‌دوزی، مهارت ظریفِ دوختن تار (نخ) روی پارچه (رخت)‌ های متفاوت می‌باشد که از قدیم در میان مردم باستان و بخصوص هزاره‌ها و مناطق مرکزی رایج بوده است. این هنر از دیر زمان بدینسو وارد فرهنگ و رسومات گردیده، به‌عنوان یک ارزش فرهنگی نیز شناخته می‌شود.

منشاء و بینان‌گذاری این هنر دستی به‌صورت دقیق معلوم نبوده که در کدام برهه زمانی خلق و جایگاه یک ارزش فرهنگی را بخود اختصاص داده ‌است. بعضی از تاریخ شناسان و مردم گذشته، قدامت این هنر را از زمان متمدن شدن انسان‌ها می‌دانند. طوریکه استفاده این هنر دستی در موارد مختلف صورت گرفته‌است. چنانکه در میان پادشاهان، آمران و مردم عام رایج بوده که برای تحکیم روابط دوستی ‌شان با همدیگر، نمادهایی از صلح روی پارچه‌ها می‌دوختند و به یکدیگر هدیه می‌کردند.

این هنر همچنان جهت استفاده تزئین لباس ملکه‌ها، خانم‌های امیران و عروس‌ها، با نقشه‌ها، الگو و‌ نماد‌های مختلف به‌کار گرفته شده‌ است. چنانکه به مرور زمان، سیر تحول ظرافتی بیشتر را بخود اختصاص داده و با تکامل و نزدیک شدن آن به ارزش‌های فرهنگی، به‌عنوان نماد زیبایی و هویتی بدل شده است.

استقبال شایان مردم در دهه‌های اخیر به‌عنوان نمادِ ارزش‌های هویتی، باعث تنوع فرهنگی بارز در میان اقوام و هزاره‌ها از ساحات مختلف، سبب رشد این هنر و ایجاد سرگرمی در میان خامک‌دوزان شده‌ است. دست‌دوزی در میان مردم، بخاطر زیبایی هنری و جلوه‌گری‌های نمایشی که ازش می‌گردید، مورد استقبال قرار می‌گرفت و از جهت دیگر، تامین‌کننده نیازهای مالی دست‌دوزان نیز بوده است. تبدیل شدن هنر دست‌دوزی در میان مردم، سبب رشد اقتصادی شد که اخیرأ به‌صورت صنعتی و کامپیوتری نیز دوخته شده و به بازار عرضۀ گردید.

قدامت استفاده این هنر در میان مردم، به‌خصوص هزاره‌جات متفاوت بوده و چهل باغتوی پشی نیز از چند دهه متأثر و پاسدار این هنر می‌باشد. بیشترین مورد استفاده هنر دستی برای تامین و آماده‌سازی جهیزیه بیری‌گو (عروس‌ها) در زمان عروسی، از طرف خانواده عروس تدارک داده می‌شود که به‌شرح زیر می‌باشد:

پرده، پوش تکیه (بالشت) کودبند، سربکسی، سر پتنوسی، پوش بوت، پوش الکین (بتی) دسترخوان، دستمال دست، پوش قلم، شانه خانه، چادر مردانه و زنانه، جای نماز، پیسه دانی، پوش مور، کلاه، زیرپیراهنی، شلوار شال، پوش تومار، حمایل (تی‌قچیغی) پوش ساعت، پوش تفنگ، پوش لنگی، ریش کلی، دستمال کمر داماد و عروس، پوش ماشین، پوش گِیز، پوش عینک، پوش و دستمال قرآن، شانه خانه، گردنبد اسب، پوش رادیو و تَیب، کمربند گهواره (اوردومگ گهواره)، لوله پیچ نلغه (طفل) پوش کلاه قره‌قل، کلاه ارقیچی، کلاه خلقی (کلاهی که نماد عضویت به حزب دموکراتیک خلق را نشان می‌داد و خلقی بودن فرد را معرفی می‌کرد) کلاه راه راه، کلاه سکه (قیران دار) که دختران جوان می‌پوشند، کلاه خول و پیش‌گیرگ (للگیرگ) برای اطفال، کلاه زنانه (سرغوچ) واسکت‌های (زرتاری، ساده، کارکده)، روی مال، شال سر، ججیم قورمیی و‌غیره.

دوخت‌های فعلی که‌ جدیداً به آنها اضافه شده‌ است. مانند سر تلویزونی، سرمیزی، سرباری (بله باری) نیکتایی، کمربند، گِردجاغه، یخن پتنوسی زنانه و مردانه، یخن قبتومار زنانه و مردانه، یخن دو (چپ جاغه) یخن گراف مردانه و زنانه، شیشه دوزی‌ شده یخن وآستین برای مردها. یخن، دامن، آستین، دان پاچه، و کمربند برای خانم‌ها.

دوخت‌های قلمی:

کشیدن تصویر روی تکه‌ها با قلم و دوختن دوباره آنها با نخ روی تکه مانند؛ دوخت پرده، پوش بالشت، لباس‌های زنانه، کود بند، سر بکسی و غیره.

جالی دوزی:

دوختن نخ روی رخت‌ مخصوص جالی مانند می‌باشد که برای مردان فقط یخن و آستین اما برای زنان؛ یخن، آستین، دامن، کمربند ، دانِ پاچه دخترانه و زنانه، سرگاج همراه با نگین دوخته می‌شود.

انواع رخت‌های مورد استفاده برای دوخت:

شال، شایسته، جالی، رخت سوپر شاهین، رخت شبیر، رخت قبتومار، رخت گراف، کتان، لیلون متر، ارگیندی، گاج، مرینه، تفته، تیتریس.

شال:

نوع رخت که دارای رنگ‌های مختلف است. مانند رنگِ ‌سوز (آبی) ایشیل (سبز) سرخ، جگری، سورمه‌یی و غوره‌یی. از شال برای دوخت یخن، آستین، کمربند، پای دامن، دان ایزار، چادر در زنانه و کوله (کلاه) واسکت، کمر بند، نیکتایی برای مردان استفاده می‌شوند.

در قدیم از شال برای دوخت پرده، کودبند، پوش بالشت، سر بکسی، پوش الکین پوش قره‌قل، پوش لنگی، پای دامن برای زن‌ها، یخن، آستین، کمر بند، پای‌دامن، دان پاچه، واسکت برای دختران و چادر مردانه برای داماد و بچه‌های جوان دوخته می‌شد که معمولا به رنگ ایشیل (سبز) بودند.

شایسته:

شایسته بیشتر برای دوخت‌های جیهزیه عروس‌ها استفاده می‌شود مانند؛ دستمال شب‌خینه (صد دانه و یا بیشتر می‌باشد) دستمال‌های که در داخل بکس عروس گذاشته می‌شود و کسانی‌که برای تبریک گفتن عروس تشریف می‌آورد، هدیه داده می‌شود. کودبند، سر تلویزونی، زیر پیراهن، دستمال کالاه، دستمال قرآن، سر پتنوسی نیز دوخته می‌شود.

جالی:

جالی دارای رنگ‌‌‌های متنوع بود که دو رنگ سیاه و سفید محبوبیت و مورد استفاده بیشتر دارد. جالی سیاه با رنگ تار (نخ) زرد، طلایی، سرخ، جگری برای دوخت پای دامن، کمر بند، یخن، دهن آستین، چادر و در گاج سیاه برای دوخت لبه گاج از جالی سیاه استفاده می‌شود.

جالی سفید:

نسبت به سیاه کاربرد و محبوبیت بیشتر دارد، در جالی سفید رنگ‌های مختلف تار را می‌توان بکار برد مثلا: از نخ استریج برای دوخت قبتومار، سرچادر، یخن، دهن آستین، دان پاچه، کمر بند مردانه و زنانه، نیک‌تایی و سر جالی استفاده می‌شود.

تار لیلونی برای دوخت شال، یخن مردانه، سر چادر گاج استفاده می‌شود. همچنان از رنگ‌های مختلف این نخ خامک، برای دوخت یخن، آستین، کمر بند، پای دامن، دان‌ پاچه‌های مختلف که مشهور شان تاجدار و ساده بوده که توسط تار زرد، طلایی و سفید می‌دوزند، روی گاج، یخن مردانه روی جالی سفید استفاده می‌شود. به علت سهولت دوخت روی جالی نسبت به دیگر رخت‌ها آسانتر می‌باشد، ابتدا آنرا دوخته، سپس جالی دوخته شده را بالای تکه دلخواه شان نصب می‌کند.

مثلا: از تار خامک رنگ زرد یا طلایی؛ روی جالی یخن، دان‌آستین (دهن‌آستین) کمر بند، پای دامن، دان پاچه دوخته و بالای رخت سیاه مخملی یا ساده می‌چسباند. با استفاده از همین روش با تار سفید؛ یخن، دان آستین، کمر بند، پای دامن، دان پاچه دوخته بالای رنگ شال دلخواه شان نصب می‌نمایند.

سوپر شاهین:

این نوع رخت اکثرا برای دوخت یخن‌های مردانه که دارای رنگ‌های مختلف بوده، استفاده می‌شود. رنگ سفید بیشتر برای دوخت یخن‌های داماد همچنان جهزیه عروس که شامل پرده، سرِ باری، سرِ میزی، سرتلویزونی، دستمال قرآن، سر بکسی، سر پتنوسی، دستمال جیب داماد، دستمال کمر عروس و داماد، زیر پیراهنی، ریش کلی، دستمال کالاه، دستمال زیرپای (در وقت لباس پوشیدن عروس و داماد، زیر پای آنها پهن می‌کنند) دستمال بینی مخصوص اقارب نزدیک داماد باشد، از این رخت استفاده می‌کند.

شبیر:

رخت شبیر برای دوخت یخن مردانه، به‌خصوص یخن، گِردجاغه داماد استفاده می‌شود. گردجاغه برای اقارب داماد مثل برادران و یازنه داده می‌شود. چپ جاغه (یخن دو) دستمال کالاه، دستمال جیب و گاهی برای چادر زنانه هم استفاده می‌شود.

رخت قبتومار:

این نوع رخت برای دوخت یخن‌قبتومار با نخ استیریج با رنگ‌های متفاوت به اشکال مختلف دوخته می‌شود. شامل سرتختی، پوش بالشت و برای مردان (یخن، گِردجاغه، چپ‌جاغه، سرِآستین، نیکتایی) برای خانم‌ها (سرِچادر، یخن، دان‌ِآستین، کمر بند، دان‌پاچه، پای‌دامن، دستکول، چپلی، بوت، گوشواره، پیکی) استفاده میشود.

رخت گراف:

این نوع رخت، مخصوص گراف بوده که دارای تارهای منظم و مساوی می‌باشد، توسط تار نخ ایستریج که رنگ‌های مختلف دارد، به اشکال مختلف دوخته می‌شود. همچنان برای دوخت پوش بالشت و برای خانم‌ها (لباس، دستکول، چپلی، بوت) استفاده می‌شود.

کتان:

کتان یک رخت نرم و لطیف بوده که از آن برای دوخت نیز استفاده می‌شود. معمولی ترین کاربرد آن برای دوخت دان‌پاچه برای زنان میان سال، دستمال جیب برای افراد مسن، در قدیم برای چادر زنانه (طول آن چهار متر بوده بنام چادر دو بره، نیز یاد شده که از وسط شیرجه یا بهم دوخت می‌زدند) زیر پراهنی، دستمال مور، دستمال کمر، دستمال کالاه، دستمال دست عروس‌ها (هنگامی خداحافظی با خانه پدر، و رفتن به خانه بخت) استفاده می‌‌کند.

لیلیون متر:

لیلیون متر نوع رخت لشم و سفید بوده که برای دوخت دان‌پاچه خانم‌های جوان بخصوص بیری‌گو استفاده می‌شود. این رخت به انواع متفاوت (تاج دار، کم بر، بر دار، ساده) مطابق میل سلیقه شخص با در نظر داشت سن و سال دوخته می‌شود.

مثلا: برای عروس خانم‌ها هر قدر دوخت شان زیاد و ظریف‌تر باشد، بهتر است. در این اواخر دختران جوان نیز پوشیده و استفاده می‌کند.

ارگیندی:

رخت ارگیندی بیشتر برای چادر زنانه استفاده شده و آنرا گل زده و بصورت چادر در می‌آورند. از این رخت به انواع زیاد در بازار موجود بوده که مشهورترین رخت آن فعلا در منطقه ارگیندی پاکستانی می‌باشد. همچنان در قدیم از ارگیندی چاپانی برای خانم‌ها بخصوص بیری‌گو به رنگ‌های مختلف چادر می‌ساختند. به مرور زمان با عرصه شدن شال و چادرهای صنعتی در بازار، استفاده آن در منطقه کمرنگ شده‌است.

گاج:

تکه نازک، به رنگ‌های مختلف می‌باشد که بیشترین استفاده کننده آن بیری‌گو در زمان عروسی، پای وازی (اولین بازگشت بعد از عروسی به‌ خانه پدر) خانه اقارب‌های داماد، در مهمانی‌ و عروسی می‌پوشند. دختران جوان نیز لبه‌های آنرا بافت زده استفاده می‌کنند.

مرینه:

مرینه در زمان قدیم بیشتر مورد علاقه زنان بوده و از رنگ ایشل و سرخ آن برای دوخت تنبان و پای‌دامن استفاده می‌کردند.

تفته:

تفته به رنگ‌های مختلف وجود دارد که چند نوع می‌باشند. در قدیم از رخت تفته برای دوخت کلاه ارقیچی استفاده می‌کردند که به مرور زمان استعمال آن کمتر شده و کوله‌های بازاری جاگزین آن شد. فعلاً ازین رخت فقط برای پوش لیاف به‌کار برده می‌شود.

تیتریس:

تیتریس نوع رخت لشم، نبستا سخت و سفید است که در سابق از آن برای آماده کردن جهیزیه عروس‌ها استفاده می‌شدند. رنگ سفید این رخت باعث مشهوریت آن گردید که برای پرده، دسترخوان، کلاه، کودبند، سر بکسی، سر پتنوسی، دستمال کالاه، دستمال جیب نیز استفاده می‌کردند.

انواع دوخت:

گراف، قبتومار، خامک، تبچی، شیرجه، لیسی، تارکشی، قلمی.

گراف:

نوع دوختن تارهای روی تکه به شکل علامه ضربدر (×××) به اشکال مختلف (گل مانند، برگ مانند و غیره) بوده که بالای رخت مخصوص دوخته می‌شود. هنگام دوختن از تارهای رنگه استیریج و تار خامک سفید استفاده می‌شود که شامل؛ پرده، پوش بالشت، دسترخوان، بله (سر) آینه، دستمال دست، جای نماز که نقشه‌های (خانه کعبه یا اسم الله، محمد، علی، فاطمه…) و لباس‌های زنانه (در قدیم توسط تار زرد طلایی پای دامن، روی رخت شال می‌دوختند) دستمال مور، کود بند، پوش و دستمال قرآن، سر بکسی، سر پتنوسی، شانه خانه، در این اواخر دستکول، چپلی، بوت و همچنان دوخت گراف در اطراف شیشه روی رخت شال، نیز علاوه شده‌، استفاده می‌شود.

قبتومار:

نوع دوخت بوده که توسط تار رنگه استیریج، به اشکال‌های مختلف روی رخت مخصوص قبتومار دوخته می‌شود. مانند سرتختی، پوش بالشت، یخن‌های مردانه و لباس‌های زنانه، کلاه کمربند، نیک‌تایی، دستکول، چپلی، بوت و برای گل زدن چادر‌های زنانه استفاده می‌شود.

در قدیم از آن برای دوخت پوش مور، پیسه دانی، پوش ساعت، پوش عینک و سر آستین، گردِ یخن برای زنان استفاده می‌کردند.

خامک:

دوختن تار خام (بدون تاب دادن) سفید و رنگه به الگوهای مختلف روی تکه می‌باشد. این دوخت ابتدا روی تکه توسط قلم نقشه نگاری یا از روی الگو نقشه بندی می‌شود که به زبان محلی «سرخینه» می‌گویند. بعد میان خانه، یا میان نقشه را توسط دوخت‌های مختلف پر می‌کنند که در میان دوخت‌های دستی کاربرد وسیع دارد.

موارد استعمال:

برای دوخت پرده، سر بکسی، سر بتنوسی، سر تلویزونی، سرمیزی، کودبند، زیر پیراهنی، دستمال‌های کمر، دستمال کلاه، دستمال قرآن، دستمال زیر پای داماد و عروس و دستمال جیب استعمال می‌شود.

برای مردان (یخن، چپ جاغه (یخن دو) گردجاغه، دستمال گردن که دراین اواخر روی تکه شال برای دوخت کلاه و واسکت و همچنان در یخن‌های کامپوتری توسط ماشین نیز از خامک دوزی استفاده می‌کنند.

برای زنان (یخن، آستین، پای دامن، دان پاچه، سر چادر و غیره) دوخته می‌شود. در قدیم از خامک دوزی برای دوخت پرده، دسترخوان، پوش بالشت، پوش ماشین، پوش الکین، چادر داماد، پوش بوت، پوش قره‌قل و غیره استفاده می‌کردند.

تبچی:

این نوع دوخت اکثرا بالای جالی به قسم یک در میان به شکل‌های مختلف، قلمی یا از روی الگو دوخته می‌شود.

کاربرد:

برای دوخت سر جالی برای چادرهای گاج، پای دامن شال و همچنان برای دوخت یخن‌های مردانه قابل استفاده می‌باشد‌.

شیرجه:

شیرجه به شکل علامه ضرب دوخته می‌شود که برای پیوند کردن دو تکه استفاده شود. درقدیم برای پیوند کردن چادر کتان یا چادر نوگله که به آن چادر دوبره می‌گفتند کاربرد داشت. در عصر فعلی برای دوخت دورِگردن یخن مردانه، اطراف (یخن، آستین، دان پاچه) استفاده می‌شود.

تارکشی:

در این نوع دوخت، ابتدا نقشه یا الگو مورد دلخواه را انتخاب کرده بعد درعین دوختن تارکشی می‌کند. درقدیم ازین نوع دوخت برای ریشه کردن چادر داماد، چادرهای زنانه، دستمال مور، پای کودبند و غیره استفاده می‌کردند و در عصر فعلی برای دوخت دان پاچه زنانه استفاده می‌شود.

قلمی:

در دوخت قلمی، ابتدا نقش یا نوشته روی پارچه حک شده بعد با تار و رنگ‌های مختلف روی تکه یا رخت سوپر شاهین، شبیر، شایسته، جالی، و تیتریس دوخته می‌شود.

موارد استعمال:

درقدیم دوخت قلمی کاربرد زیاد داشت که از آن برای دوخت پرده (نقشه‌های شیر، پلگنگ، پری، براق، اسپ‌های بال‌دار، گل، شعر) و دستر خوان، کود بند، پوش بالشت، دستمال کالاه، دستمال جیب و ازین قبیل چیزها کار می‌گرفتند.

درعصر حاضر، لباس‌های دخترانه دستمال عروس و داماد با طرح و دایزاین مقبول قلب یا نوشته دوستت دارم با حرف نام که دراین اوخرا بیشتر رایج شده استفاده می‌شود.

انواع تار (نخ):

چند نوع تار یا نخ استیریج، لیلونی و تار خامک برای دوخت استفاده می‌شود که می‌توان مورد

ی از آن را نام برد.

تار یا نخ استیریج:

به رنگ‌های مختلف پیدا می‌شود که عبارتند از: سیاه، سفید، سرخ، مالته‌یی، جیگری، ایشل (سبز) سوز (آبی) رنگ روشن وتاریک، بادنجانی (شاتوتی) زرد، طلایی، لیمویی وغیره. ازین تارها برای دوخت‌های قبتومار، دوخت گراف، دوخت قلمی استفاده می‌شود.

نخ‌های نایلونی:

تارهای نایلون به رنگ‌های مختلف پیدا می‌شود که دو نوع است. تاو دار (تابدار) که اکثراً برای بافت و شیشه دوزی استفاده می‌شود. بدون تاو (تاب) که برای دوخت یخن‌های مردانه، دوخت سر جالی، چادر و لباس‌های زنانه، شال و غیره استفاده می‌شود.

نخ خامک:

این نوع تار دارای رنگ‌های مختلف است که دو قسم می‌باشد. تاودار (تاب دار) را بیشتر برای بافت‌های سر گاج وارگیندی استفاده می‌کنند. بدون تاو (بدون تاب) برای دوخت یخن‌های مردانه، لباس‌های زنانه، پرده، کودبند، شال، سرجالی (یخن‌های مردانه، چادر گاج، پیراهن زنانه) کار برد دارد.

نویسنده: زهرا شفایی

اصلاح و ویرایش: نادرشاه نظری. 11 مارچ 2023