سیر تاریخی هزاره‌های کویته
پیشنه‌ای تاریخی هزاره‌های کویته، به کشور همسایه‌اش، افغانستان بر می‌گردد. بخش عمده هزارهها بر اثر سیاست سرکوب، قتل‌عام، تصفیه قومی و تصاجب زمین‌های آنها توسط لشکر امیرعبدالرحمان، به پاکستان کوچ کردند. بعضی‌ها بر این باور است که هزارهها قبل از سال 1882م، به هند بریتانوی مهاجرت و در شهر شال‌کوت مسکن گزین می‌شوند. بعد از جدایی پاکستان از هندوستان درسال 1947م، شهر شال‌کوت شامل قلمرو پاکستان شده و بنام کویته تغییر نام داده می‌شود. (Silk Media, 2020)
تاریخ حضور مردم هزاره در پاکستان، حول حوادث مربوط به خدمت‌شان در ارتش هند و بریتانیا در طی دو دهه اخیر قرن نوزده‌هم و جدایی پاکستان از هندوستان، به عنوان ملّت جدید، می‌چرخد. تعداد مهاجرین هزاره در کویته و دیگر بخش‌های شبه‌قاره هند، پیش از شورش علیه امیرعبدالرحمان، اندک بوده اما بعد از قتل‌عام مردم هزاره، توسط امیرعبدالرحمان، تعداد بسیار اندکی از هزارهها به کویته آمده‌اند. (پولادی، حسین 1387)
با استناد به کتاب هزارهها، از حسین پولادی تاریخ نویس هزاره‌های کویته، انگیزه‌های مهاجرت‌ها در شبه‌قاره هند یا پاکستان امروز، عوامل متفاوت داشته است؛ برطبق یک منبع، هزارهها به کویته آمدند تا در برنامه احداث راه آهن هندوستان استخدام شوند؛ هزارهها در هنگام قیام هزاره‌جات و قتل‌عام امیرعبدالرحمان، از ترس و ظلم امیر به شبه‌قاره هند گریخته‌اند و به سبب مالیات سنگین، وضعیت بد اقتصادی و غارت اموال شان، توسط ماموران امیرعبدالرحمان فرار کردند. (پولادی، حسین 1387)
اولین تماس بین بریتانیا و هزارهها، دقیقاٌ پیش از اولین جنگ افغانها بوده است، وقتی تعداد هزاره در”سپهر‌های پهن‌پا” (دیده وران بریتانیا) که تقریباٌ به سالهای 1839 تا 1840م، می‌رسد، خدمت می‌کردند. برای چندین سال، رقم قابل ملاحظه‌ای از هزارهها عادت کرده بودند که به هندوستان بروند و در شغل‌های کارگری، مخصوصاً درکارهای سنگینی چون معادن ذغال‌سنگ کار کنند. اما در سال 1903 و 1904 که با آزار شدید و قتل‌عام امیرعبدالرحمان، روبرو شدند، تعداد بسیاری از هزاره‌های پناهنده به سمت هندوستان گریختند.
برای نخسیتن بار درسال 1904، به دستور لردکیچ نو فرمانده کل نیروهای مسلح هندوستان، گردانی از هزاره‌های در پیش‌آهنگ‌های 106 هزاره بنام (پیش آهنگ لشکر هزاره)، توسط سرگرد جی دبلیو جاکوب در کویته تأسیس شد. فیلدمارشال آقای کلاود دبلیو جاکوب، از سال 1916 تا هنگام انحلال این لشکر، در سال 1933 کلنل پیش‌آهنگ لشکر هزاره بود. قبل از آن هزارهها در ارتش هند در هنگ‌های 124 و 126 پیاده نظام بلوچستان ثبت‌نام شده بودند.
در طی عملیات وزیرستان (1923 تا 1924)، پیش‌آهنگ‌های هزاره در ساختن جاده‌ای از میان “باراوری‌تانجی” و “شاهورتانجی” شرکت کردند. بعداً هزارهها کار قابل ملاحظه‌ای روی راه آهن و جاده‌های مرزی در “ژوب” انجام داد. (پولادی، حسین 1387)
با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1939م، هزارهها یک بار دیگر در شاخه‌های گوناگون مورد تقویت و توجهّ ارتش هند و بریتانیا قرار گرفتند. بعضی از آنها به درجات افسری نایل شدند. یکی از این افسران، ژنرال محمدموسی بود که به فرماندهی کل ارتش پاکستان ارتقاء یافت. موسی خان چهارمین فرمانده ارتش پاکستان بود . او ارتش تحت فرماندهی خود را در سال 1965 علیه هندوستان رهبری کرد و نیروهای نظامی هند را شکست داد و لقت قهرمان ملی پاکستان را بدست آورد.
جنرال محمد موسی خان هزاره، از قوم هزاره، در۲۰ اکتبر ۱۹۰۸ در کویته ایالت بلوچستان چشم به جهان گشود. موسی خان فرزند سوم یزدان خان، از شخصیت سیاسی هزاره‌های پاکستان بود. از 18 سپتامبر 1966 الی 20 مارچ 1969 در زمان صدارت ایوب‌خان به عنوان فرماندار ایالت مغربی پاکستان انتخاب گردید. از 17 دسامبر 1985 الی 12 مارچ 1991، در زمان صدارت ضیاءالحق، به حیث فرماندار در ایالت بلوچستان تعیین شد و تا آخر عمرش به همان مقام باقی ماند. وی در سال ۱۹۸۹وفات نمود و در شهر مشهد در جوار حرم امام رضا به خاک سپرده شد. انتقال جنازه وی به مشهد، ضربه مهمی برای هزاره‌های پاکستان از نگاه تاریخی، سیاسی و قومیتی به شمار می‌رود. (تاریخ پاکستان، 2023)
شربت‌علی چنگیزی یکی دیگر از چهره‌های سیاسی نظامی مردم هزاره پاکستان است که در 10 مارچ 1932، در شهر کویته پاکستان تولد شده. بین سالهای 1949 الی 1987 در نیروهای هوای پاکستان خدمت نموده است. او یکی از جنرالان سه ستاره هزاره پاکستانی است که بعد از جنرال موسی خان توانست تا رتبه مارشالی نیروهای هوای پاکستان برسد. چنگیزی در جنگ سالهای 1965 و 1971 هندوستان پاکستان به عنوان پیلوت نیروهای هوای نقش مهمِ در دفاع از پاکستان بازی کرد. در سال 1955، شربت‌علی چنگیزی از ملاقات باظاهرشاه پادشاه وقت افغانستان، به دلیل بدرفتاری با مردم هزاره در افغانستان، امتناع کرد. (ویکی‌پیدا، 2023)
استقلال هندوستان و ظهور دولت ملّت جدید بنام پاکستان، دریچه‌های تازه‌ای از زندگی شهری را برای هزارهها باز کرد. تعداد چشم‌گیری از مردم هزاره، در شاخه‌های مختلف ارتش پاکستان راه یافتند. آنها مخصوصاً در نیروی هوایی و دریایی درجات عالی دریافت کردند. از لمړی بریدمن (ستوان) گرفته تا ژنرال، در نیروی زمینی، و از افسر پرواز گرفته تا مارشال، مشاور در امور پرواز، در نیروی هوایی پاکستان حضور دارند.
هزاره‌های مقیم کویته به زبان فارسی‌دری به لهجه‌ای هزارگی صحبت می‌کنند. هزاره‌های کویته، از استقلال فرهنگ هزارگی حمایت می‌کنند و تاجایی که توانسته‌اند فرهنگ خالص خودشانرا نگهداشته‌اند. (پولادی، حسین 1387)
در پاکستان، هزارهها دارای دو حزب سیاسی اند. تنظیم نسل نو هزاره و هزاره دموکراتیک پارتی (HDP). تنظیم حزب سابقه دار است، اما فعلاً از فعالیت‌های سیاسی دست‌کشیده و بیشتر در امور فرهنگی و آموزشی فعالیت دارند.
هزاره دموکراتیک پارتی، امروزه جانشین حزب تنظیم شده و برای هزارهها به حیث یک آدرس سیاسی تبارز نموده است. ریشه‌های این حزب در متن جامعه هزاره مستحکم است. خالق هزاره از حوزه مری آباد و قادر نایل از حوزه هزاره تاون در مجلس ایالت بلوچستان به حیث نماینده حضور دارند. قادر نایل همزمان وزیر ثقافت و ورزش در حکومت محلی بلوچستان می‌باشد. (صداقت، عوض‌علی، 2023)
بخشی از هزاره‌های کویته با وجودی که در شهر زندگی می‌کنند، اما به‌شکل سنتی، عقب مانده و خرافاتی هستند. آنها اعتقاد محکم به تعویذ، دعا، تسبیح و استخاره دارند. ملاها و موسفیدان بر سرنوشت مردم بصورت کامل حاکم هستند. اما بخش عمده هزارهها، لیبرال و دموکرات هستند. چنانکه حزب دموکرات پارتی نفوذ گسترده‌ای در میان هزارهها دارند.
بخش دیگری از هزاره‌های کویته، از لحاظ خونی و تباری خود را مغل و زبان خود را هزارگی ( آزرگی کیبلاغی) می‌دانند. در بازی سیاست و قدرت چنگیزخان را به عنوان الگو و سرمشق رفتار سیاسی خود قلم‌داد می‌کنند.
در سطوح کلی، پسران و دختران هزاره، در ادارات دولتی پاکستان، فوج و پولیس حضور دارند و در رشته‌های بازی کراته، فوتبال و بوکس شهرت داخلی و جهانی دارند.
قومای پشی/چهل‌باغتوی‌پشی
پاکستان از پنج ایالت تشکیل شده و جمعیت آن به 220 میلیون تن می‌رسد. ایالت بلوچیستان بزرگترین ایالت است که حدود 44% از خاک پاکستان در بر می‌گیرد. مساحت این ایالت 2653 کیلومتر می‌رسد. این ایالت با وجود گستردگی کم نفوس‌ترین ایالت پاکستان است که نفوس آن در حدود هشت میلیون نفر می‌رسد. در ایالت بلوچستان اقوام بلوچ، پشتون و هزاره و بعضی اقوام خورد و کوچک دیگر زندگی می‌کنند. (Silk Media, 2020)
براساس یک امار غیر رسمی، جمعیت هزارهها در کل پاکستان نزدیک به دو میلیون تن می‌رسد، که در شهرهای کویته، کراچی، لاهور، ملتان و اسلام آباد ساکن اند. بیشترین جمعیت هزارهها در کویته و در دو منطقه مری آباد و هزاره تاون زندگی می‌کنند. حد فاصل میان مری‌آباد و هزاره تاون حدود ده کیلیومتر است. جمعیت تقریبی و تخمینی هزارهها در این دو محل به نه صد هزار می‌رسد که حدود شش صد هزار نفر در هزاره تاون، سه صدهزار نفر در مری آباد مسکن گزین شده‌اند. (صداقت، عوض‌علی، 2023)
قومای هزاره مقیم کویته ۳۲ طائفه است و طائفه پشی دارای ۱۶ چانده می باشد.
اتحادیه قومی، 16 اتحادیه آن مربوط به قوم پشی می‌شود. اتحادیه‌های قوم پشی شامل اتحادیه؛ 1- قاب‌جوی،
2- علیاد، 3- پایجلگه علیا، 4- پایجلگه سفلی، 5 – ناوه، 6- جاکه، 7- زنگر،
8- دادی، 9- پیک، 10- گزیکی،
11- چهارشنبی، 12- تُغلوغ، 13- میانه، 14- قلدی، 15- اتحادیه جمهوری (میسه، نورگ، مدگ، زنگی، مقصود)، و
16- آهنکشته.
از میان 16 اتحادیه هفت اتحادیه آن مربوط قومای چهل‌باغتوی‌پشی می‌شود که به 782 خانواده می‌رسد. تعداد جمیعت قومای بصورت دقیق معلوم نیست. بصورت تخمینی جمعیت قومای چهل‌باغتوی پشی مقیم هزاره تاون به سه هزار نفر بالغ می‌گردد.
قومای پشی در شغل‌های مختلف مصروف‌اند. دکان داری، معلمی، دست فروشی، لیری‌وانی، موتر وانی، رکشه‌وانی، کفاشی، کهنه دوزی، سبزی فروشی، کار در معدن ذغال سنگ، نجاری، المونیم سازی، آهن‌جوشی، و در بخش پولیس، اردوی و ادارت دولتی کماکان مصروف کارند. تعداد انگشت شمار از جوانان تحصیل یافته قومای پشی در نهادهای دولتی فعالیت دارند، به عنوان مثال؛ قادرعلی نائیل از قومای مقصود به عنوان وکیل و وزیر در حکومت محلی فعالیت دارد و علی محمد چنگیزی پسر عزیزالله از قومای آهنکشته به عنوان خلبان در نیروهای هوای پاکستان حضور دارند (شریفی، عبدالکریم، 2023).
قومای پشی از فقدان افراد نخبه و تحصیل کرده رنج می‌برد. حاجی قمبر میانه، حاجی نوروز تکه دار، عبدالحکیم ارباب، علی‌خان مظفری، کربلایی شریفی، علی خان سوبدار، حاجی نادرشاه، ملا ابراهیم، حاجی ابراهیم، کربلایی علی محمد، حاجی عوض و حاجی قیوم چهره‌های مردمی و مطرح قوما به حساب می‌ِآیند.
منابع:
- Silk Media(2020), documentation of Hazara History in Pakistan
- اقبال، مظهر (2023) تاریخ پاکستان، زندگی‌نامه جنرال محمد موسی خان.
- پولادی، حسن (1387)، هزاره ها، چاپ دوم، تهران، ترجمعه علی عالمی کرمانی، صفحه 437-449.
- سعادت، عوض علی (2023) کراچی نامه، صفحه فیسوک.
- شریفی، کریم (2023) مصاحبه تلفنی.
- ویکی‌پیدایا (2023) زندگی نامه مارشال شربت علی چنگیزی.
نوت:
لیست خانوار قومای چهل باغتوی پشی
- اتحادیه گزیکی-130 خانوار بر اساس معیار چهار لینگ/زن و شوهر
- اتحادیه چهار شنی- 100 خانوار
- اتحادیه تغلوغ- 77 خانوار
- اتحادیه آهنکشته- 145 خانوار
- اتحادیه قلدی- 110 خانوار
- اتحادیه میانه- 155 خانوار
- اتحادیه جمهوری- 65 خانوار
مجموع 782
مؤلف: یزدان حاتمی
ویرایش: نادرشاه نظری، 19 آپریل 2023
