گزارش تاریخی از تاریخچه علم و فرهنگ
چهل باغتوی پشی، مثل دیگر مناطق اطراف، دچار یکنوع فقر فرهنگی بوده که مدارس دینی توسط افراد خاص چون ملا خداداد شاه‌جوی، مولوی خدارحم سیاه‌زمین، ملا محمد جمعه مدگ، شیخ محمد تقی قلدی و معدود افراد در چهل باغتوی پشی افتتاح شده است. برخی از کسانی که مدارس مذکور را ایجاد کردند، در مکتب‌خانه‌های اهل تسنن مناطق رسنه و قندهار تحصیل یافته و سپس در نزد اساتید شیعی تحصیلات شانرا ادامه داده‌اند. زیرا در آن زمان ترویج علنی مذهب تشیع مرسوم نبوده و اکثرا از حکم تقیه پیروی می‌کرد. مثلا یکی از خدمات ملا خداداد، تعین حدود شرعی ترخص برای شکستن روزه از چهل باغتوی پشی به مقاصد مختلف می‌باشد. حدود اولی از کوتل جاشه الی آب چهل‌جوالی. دوم از کوتل راه‌دره الی مرادینه. سوم از ملکک الی غجور مشرف به خاکیران. چهار از کوتل قبرغه الی زاولی بوده که با ریسمان پیچول اندازه‌گیری شده است.
خدمات ملا مولی در مسایل فقهی و راهنمایی‌های دینی و حل مسایل حقوقی بوده است. ملا محمد جمعه نیز علاوه بر رهنمایی‌های فقهی، جزیی از وکلای که حبیب الله خان برای دلجویی از ظلمی که پدرش برمردم کرده بود، دعوت کرده بود می‌باشد. ایشان کلاه خاص به‌رنگ سرخ، شبه به کلاه رجال ترکی، از جانب حبیب الله خان، به برسم هدیه دریافت کرده بود.
شیخ محمد تقی شریفی فرزند شیخ محمد شریف از قلدی نیز، روایت کننده اصلی مسایل شرعی در منطقه بوده و فرق بین حلال و حرام و نکاح را بطور عموم در بین مردم چهل‌باغتوی پشی رواج داده است. در قسمت بنیان‌گذاری مدارس دینی، اولین مدرسه‌ای که در قریه میانه چهل باغتوی پشی پایه گذاری شد، توسط شیخ محمد انور شریفی فرزند شیخ محمد تقی می‌باشد. ایشان بعد از احداث مدرسه، بنا به‌دلایل نا مشخص به ایران برگشت و فرزندان شان تابعیت ایرانی داشت. پس از رفتن ایشان، شیخ فصیحی و مدت هم شیخ فقیهی مسکه، ملا مدرسه چهل‌باغتوی پشی بوده که بعضی از سواد خوانان و ملایان چهل باغتوی پشی از دروس آنها استفاده برده‌اند.
در رابطه به ملایان پیش‌کسوت و مدارس دینی منطقه که در ترویج سواد سهم خوبی داشته‌اند، ملا محمد یعقوب مدگ، ملا محمد ابراهیم مقصود و غیره می‌باشند. به دنبال آن شیخ محمد حسن فیاض، شیخ حسین بخش عالمی، ملا محمد اسحاق فاضلی، ملامحمد عوض جوهری، ملا محمد سلیم اکبری، ملامحمد ابراهیم حیدری و غیره را میتوان نام برد که مصدر خدمت قرار گرفتند و بعضاً سواد مکتب خانگی را گسترش دادند.
مساجد و مکتب‌خانه‌های محلی، ابتدا بدستور و راهنمای جبارخان، ولسوال مالستان عمومیت پیدا کرد که سپس به یک نوع رقابت تبدیل شد. به این دلیل افراد سوادِدار در منطقه زیاد شد و تا آمدن مکتب دولتی، شمارِ سیاهی‌خوانان بیشتر شد. چنین شیوه در آن زمان در مناطق جاغوری و مالستان رایج بود که بنام سواد ملائی معروف شد.
با آمدن سواد ملایی و ترویج دستورات دینی، یک سری هنرهای موسیقی و دستاورد فرهنگی، از قبیل دوتار، دمبوره، غزل دی‌دو، لَنگی، پوففی، آخو، چوب‌بازی، میله قوشتی و غیره ، سرزنش گردیده کم کم از میان رفت. بازی‌هایی مانند شیغی، پرراک، قوت، تایموشتی و حتا بازی‌های کودکانه مثل زنجیر باب، خوسسی، سگبندگ، دببو، الم قوزو، چولدی، سه سنگ خاتو، حتا توپ دنده قبیح شمرده میشد و بتدریج بدنیایی فراموشی سپرده شد.
از برکت سواد ملایی، اکثر آنهایی که سوق عسکری می‌شدند، بدون رتبه در امور کتابت و مسولیت‌های راحت تر گمارده می‌شدند. بعضاً در کدام اداره و موسسات دولتی صاحب کار می‌شدند.مانند مرحوم مدیرانور، مرحوم مامورعلی خان، مرحوم مامور سلمان، که با داشتن سواد ملایی به مقام‌های مدیریتی و اجرایی رسیدند. در حوزه سیاسی، آخوندهای زیادی در حوزه سیاست فعال بودند. مانند ملاحیدرعلی زنگی، شیخ محمد حسن زنگی، ملامحمد عوض جوهری، ملاعلی احمد قلدی و ملااسحاق فاضلی.
طبق داده‌های اطلاعاتی و گزارش‌هایی که بجا مانده است، ملا حیدرعلی، توانایی خاص در حوزه نویسندگی داشته است. تا جائی‌که اکثر حکمای اندوره معترف به قدرت نویسندگی ایشان بوده و حتا اذعان می‌کرده که ما از قلم ایشان می‌ترسیدیم. قدرت نویسندگی ایشان در یاد و خاطره زیادی از شخصیت‌های چهل باغتوی پشی باقی مانده است.
در مورد آقای شیخ فیاض، ایشان باوجودیکه درس خوانده حوزه نجف بوده و تخصصی در امور دینی داشته است، اما یکی از چهره‌های بارز سیاست در سطح جاغوری و مالستان نیز به‌شمار میرفته است. از عمده ترین خدمات ایشان تغیر بست چهل باغتوی پشی از مالستان به جاغوری بوده که به همکاری جمعه مهتر انجام گرفته است. علاوتاً، ایشان یک دوره رئیس حوزه علمای جاغوری بوده و مدتی هم رئیس قضات ولسوالی جاغوری.
در قسمت آقای ملامحمد عوض جوهری، ایشان جزیی از معدود ملایان مبارز بوده که با این انگیزه وارد تعاملات منطقه گردیده است. بدین معنی که بعد از سقوط ولسوالی سنگماشه و حضور حزب شورای اتفاق، همهمه‌ای حضور احزاب همچون حزب اسلامی حکمت یار و حزب محاذ ملی و اتحادیه مجاهدین که همگی در پاکستان تشکیل یافته بود، نیز شنیده میشد.
آقای جوهری یکی از یاران نزدیک حاجی برکت، حاجی رسول، کربلای موسی، سرکاتب ممدگ، عبدلحسین مقصودی و میرزاخان اوتقول و غیره می‌باشد که با همکاری تنظیم نسل نوی هزاره، تحت نام اتحادیه مجاهدین را سامان دادند. این اتحادیه در موازی با هفت گروه برادران اهل سنت تشکیل یافت که به‌مزاج گروههای شیعی وابسته با ایران خوش نیامده. این اتحادیه مورد سرکوب و تهاجم شورای روحانیت جاغوری و گروههای وابسته به ایران قرار گرفت که متحمل خسارات و تلفات فوق‌العاده در منطقه شد و فرصت گسترش در مناطق هزاره جات را از دست داد. (به مدخل گروههای مسلح چهل باغتوی پشی مراجعه شود)
در یکی از زمستان‌های سخت، اعضای اتحادیه مجاهدین، در ساحات جاغوری، بخصوص در منطقه اُوت‌قول و انگوری مورد آزار و اذیت شورای اتفاق و علمای منطقه بخصوص اخلاقی و عظیمی قرار گرفت. ادوات جنگی آنها مصادره گردیده و تعدادی با تضمین و توبه‌نامه، دست از فعالیت کشیدند. برخی مجبور شده جذب گروههای دیگر شدند و به فعالیت‌های جانبی پرداختند. آقای جوهری در تبعید خودخواسته همراه با سرکاتب ممدگ در کویته پاکستان بسر می‌برد. پس از بازگشت، ایشان همراه مامور سلمان، مدیر انور و دیگر اعضای اتحادیه منحله، وارد سازمان نصر گردیده همدوش با چمن مهتر، عبدالحسین ارباب، عوض خوجئین (به زندگی‌نامه عوض خوجئین نگاه شود) عزیزالله باقری، نوروز چنگیزی، چمن علی روشنگ و آقای پناه، قومندان حسنی و غیره، بعنوان اولین اعضای سازمان نصر در چهل باغتوی پشی بودند. (به مدخل ماجرای علی پناه و زندگی‌نامه خالقداد حسنی مراجعه شود)
آقای ملا احمد احسانی، پس از مدت کوتاهی از سقوط ولسوالی سنگماشه، روانه هرات گردید و در آنجا علاوه بر ملا امامی، فعالیت سازمانی متعلق به نهضت اسلامی را آغاز کرد. (به مدخل احسانی احمد علی مراجعه شود)
نویسنده: ظاهر نور
اصلاح، ویرایش و اضافات: نادرشاه نظری، 12 می2023
