از آلات موسیقی
دوتار و دمبوره، دو آله موسیقی است که در چهل باغتوی پشی قدامت تاریخی دارد. این افزارآلات موسیقی، از دیر زمانیست که در جامعه متداول بوده و در محافل جمعی و به‌صورت فردی، مورد استفاده قرار گرفته است.
دوتار و دمبوره، هردو دارای کاسه بزرگ است و شباهت به کاسه گیتار دارد، اما کاسه دوتار و دمبوره، بیضوی‌شکل می‌باشد. جنس این کاسه‌ها، از چوب درخت توت است و دارای دسته دراز می‌باشد. تاری که در آن استفاده می‌شود، اکنون سیم پلاستیکی باریک است، اما در زمان‌های قدیم، به‌جای سیم، از روده گوسفند و ابریشم استفاده میشده است. بعدها سیم‌های فلزی جای‌گزین روده گوسفند و ابریشم شد.
وسایل دیگری که برای تنظیم صدای این آلات موسیقی به‌کار می‌رود، دوعدد پارچه‌های چوب است که آنرا بسیار کوچک و نازک می‌سازند و زیر تار می‌گذارند که آنرا دوگوش خرک می‌نامند.
دوتار و دمبوره را از چوب توت و بدون رنگ و آرایش صنعتی درست می‌کنند. زیرا سازندگان آن معتقدند که هرگونه رنگ‌آمیزی دوتار و دمبوره، به صدای آن آسیب می‌رساند. دوتار بیشتر برای ریتم‌های خواندن شاد و سرور استفاده میشده، اما دمبوره اغلب نقش تراژیک و نوستالوژی را بدوش داشته است. دسته دوتار را با سنگ‌های قدیمی مثل نگین‌های فیروزه و استخوان شتر زینت می‌دادند، اما درین اواخر با فلزاتی چون نقره و مس زیبا آرایی می‌کردند.
در کنار دوتار و دمبوره، آلات موسیقی دیگری که در چهل باغتوی پشی و سایر مناطق همجوار می‌توان نام برد، تُولَه، سُورنی و غیچک گِلی می‌باشد که از قدامت تاریخی آن اطلاعی در دست نیست. به‌گفته مرحوم علی مدد ارباب که یکی از آوازخوانان دوتار بود، دوتار اصیل‌ترین آله موسیقی معتبر هزاره‌های دربار بوده که همیشه در مجالس رسمی نواخته میشده است. روسای قبایل، شادی‌های بزرگ ملی و عروسی‌ها و شب نشینی‌های شانرا، با نواختن بزم دوتار برگزار می‌کردند.
اما دمبوره بیشتر در میان جوانان و در جمع کوچک‌ترها، به‌عنوان تفریح و سرگرمی استفاده میشده است. زیرا دمبوره نوعی از موسیقی مخته‌خوانی و یادی از حسرت‌های گذشته خوب و خاطره‌انگیز، همانند شکست عشقی و نوستالوژی بوده است. ازین‌رو دمبوره بخاطر نقش و ماهیت کاربردی خودش در محافل دربار راه نیافته است.
استفاده دمبوره در عصر کنونی، ابتدا توسط صفدرعلی توکلی و دلارام آغی، معروف به آبه میرزای مالستانی، یزدان‌بخش جاغوری، امان جاغوری و جمعی دیگر از هنرمندان محلی هزارگی رایج گردید. این هنرمندان توسط حمایت رادیوتلویزیون ملی افغانستان، پیشگامان موسیقی هزارگی معرفی شدند.
در اوایل دهه شصت هجری شمسی، سرور سرخوش به دمبوره، نو‌آوری دیگری پدید آورد و از آن به‌بعد، سید انور آزاد و داوود سرخوش، بیشتر روی آن کار کردند. بخصوص در بیست سال گذشته که نظام دموکراسی حاکمیت داشت و موسیقی آزاد بود، دمبوره و موسیقی هزارگی، رشد چشم‌‌گیری نموده به‌عنوان موسیقی هزارگی شناخته شد.
از تاریخ پیدایش آلات موسیقی مزبور، اطلاعات معتبری در دست نیست، اما گفته می‌شود که ازین آله‌ها، بیشتر در نواحی آسیای میانه و خراسان‌زمین استفاده میشده است. چنانکه فارابی از این ساز بنام تنبور خراسان نام برده است. چون تنبور در میان سایر اقوام آسیای میانه و خراسان یافت نگردیده است، برخی محققان معتقدند که تنبور مورد نظر فارابی و ابوعلی سینا، همین دوتار فعلی است.
از آلات موسیقی مورد نظر، عمدتاً ایغورها، قزاق‌ها، ازبیک‌های آسیای میانه و در مجموع، مردمان خراسان‌زمین استفاده می‌کرده‌اند. سبک نوازگی اینگونه افزار بنا به مهارت‌های ذوقی و قریحه مردمان ساکن این مناطق، گوناگون و متفاوت است، اما در ساحات هزارجات، به‌نام دمبوره و دوتار شناخته میشده است. دوتاری که در نواحی غزنی دای‌چوپان قدیم، ارزگان و جاغوری نواخته میشده است، از سبک پیچیده‌تر و از نت‌های نسبتا ثابت و متمایز بهره‌مند بوده و ضرب چنگِ شدیدتری نسبت به دمبوره داشته است.
از نیمه دوم قرن 13 هجری شمسی که فقه جعفری در چهل‌باغتوی پشی و دیگر ساحات همجوار جا باز کرد، دوتار و دمبوره و همه آلات موسیقی، حرام دانسته شده کم‌کم از مجالس برچیده شد. اگر چنین اتفاق رخ نمی‌داد، یقیناً که از پیشینه تاریخی موسیقی اطلاعات کافی وجود می‌داشت.
بهرحال، از آخرین هنرمندان دوتار می‌توان از علی حسن زردناور، عوض علاقه دار آسیاب خانه، نوروزعلی دوتاری آهنکشته، قنبرعلی چهل‌باغتوی اوقی (معروف به قمبر آمد) قنبرعلی کِفتان، (کپیتان) چمن‌علی کِفتان (کپیتان) استاد برگیت اسحاق داوود، حسن‌علی ریگجوی، و جانعلی جمعدار چهل باغتوی اوقی و غیره نام برد.
علی مدد ارباب، خاطره‌ای از نوازندگی علی حسن را نقل کرده است که در مراسم عروسی خالقداد شلبینک، واقع در ریگگ سنگماشه، نوازندگان دوتار و دمبوره باهم رقابت کرده بودند. در آن محفل، جوانانی که به دمبوره علاقه داشته‌اند، دوتار را خرآواز خوانده و بر ضد آن بزم دمبوره را آراسته بودند. اما زمانی‌که علی حسن دوتار بدست می‌گیرد، دمبوره‌نوزان دمبوره شانرا زود زودغلاف می‌کنند. (نگارنده زمانی که پنج تا شش سال داشتم، در عروسی کاکایم باباخان در جاله همینقدر یادم مانده که پدرحسین بخش زرناور را جمعی بلند کرده در هوا پرتاب کردند. آن صحنه شاید برایم حیرت‌آور بوده که به‌یادم مانده ولی هیچ صحنه دیگر از آن عروسی را به‌یاد ندارم. بعداً که کمی کلان شده پرسیدم که آن موضوع چه بوده، گفتند که علی حسن همراه دیگر دوتار زنان جاله مسابقه گذاشته بود، اما وی برنده شده و دیگران را شکست داد. ازین خاطر او را تشویق کرده در هوا پرت می‌کردند. نادرشاه نظری)
از آوازخوانان دوتار می‌توان از علی مددارباب، عوض علاقه‌دار، چمن اربابِ ریخی، قمبر آمد، غلام علی معروف به غومی، بازمحمد مقصود، معروف به بازو و محمدعلی حیدری قلدی نام برد.
در بخش غزل‌های معروف به دیدو، مردان‌علی و سلطان‌علی، دو برادر از چهارشنبی، محمد جمعه نورگ، حاجی جانعلی نورگ، علی جان پالو (پهلوان) ازقلدی، خداداد، معروف به میرشخلی ازقریه میانه، غلام حسن ازقریه چهارشنبی، اینها آوازخوانان پاپ، یا فولکرویک بودند که بدون آلات موسیقی و با تمرکز به حنجره خودشان، خوانندگان عامه‌پسند محسوب می‌شدند.
در آنزمان، امکانات ضبط صوتی و تصویری در منطقه وجود نداشت. به‌همین دلیل از علی حسن زردنور و نوروز علی دوتاری آهنکشته، هیچ صدایی به‌یادگار نمانده است. اما از علی‌مدد ارباب، عوض علی علاقه‌دار، قنبرعلی طروغ، قنبرعلی ریخی و برادرش چمن‌علی ارباب، چند تا کست باقی مانده است.
منابع و پژوهشگران داده‌های اطلاعاتی این مدخل:
محمد عارف رحیمی‌زاده و محمد شریف رحیمی
اضافات و ویرایش: مطابق با سبک ادبی دانشنامه، نادرشاه نظری، 3 آپریل 2023
